Nga Vlad Tarko, 1 shtator 2025
Hyrje
Një kritikë e shpeshtë ndaj kapitalizmit është se ai ka nxitur një epidemi vetmie. Shpesh fajësohet individualizmi dhe fakti që tregjet kanë zëvendësuar lidhjet më personale e komunitare me marrëdhënie tregtare. Karl Marksi parashikonte madje se ky trend do të depërtonte edhe në familje e miqësi, të zëvendësuara nga ndërveprime komerciale. Si të mos ndihesh më i vetmuar? Megjithatë, tregjet kanë hyrë në jetën personale sepse sjellin komoditet: në vend që të përballesh me rregulla të komunitetit – shpesh të papërshtatshme ose shtypëse – mund të veprosh vetë, gjithnjë e më shumë në hapësira virtuale, duke gjetur bashkëbisedues e partnerë që ndajnë kushtet e tua të preferuara. Por në këtë proces mund të humbasësh kuptimin që jep një komunitet i vërtetë. Kostoja e komoditetit të tregut, thonë kritikët, është vetmia dhe humbja e një lumturie më të thellë që vjen nga përkatësia.
Propozoj një shpjegim më të thjeshtë dhe, mendoj, më të mirë: përmirësimet në teknologjitë e kërkimit na rrisin standardet e cilësisë në mënyrë tepër optimiste. Kërkimi më i mirë mund të prodhojë paradoksalisht ndjesinë subjektive se rezultatet janë më të këqija.
Si i gjenin njerëzit partnerët?
Në vitet 1950, kërkimi për partner bëhej brenda një rrethi shumë të vogël gjeografik e kulturor. Padyshim që diku pranë mund të kishte shumë zgjedhje më të mira, por teknologjia e kërkimit – e kuptuar si gjithë mjedisi shoqëror që e mundëson – ishte shumë e kufizuar: fjalë goje dhe zinxhirë shumë të shkurtër ndërveprimesh. Ndoshta motra ndërmjetësonte një martesë, por seleksioni ishte i vogël.
Megjithë kërkimin e dobët, shpesh gjërat funksiononin mjaftueshëm: zgjidhje një partner, krijoje familje dhe ishe më pak i prirur të raportoje vetmi – të paktën në sondazhe. Por standardet e cilësisë dhe fusha e zgjedhjes ishin të ulëta për këndvështrimin e sotëm. Dhe shpesh gjërat shkonin keq: shumë gra mbaronin me burra abuzivë, që pinin e përdornin dhunë, por nuk divorcoheshin. Shumë burra nuk ndihmonin në punët e shtëpisë apo në rritjen e fëmijëve.
Në fillim të shek. XX, problemi i burrave pijanecë e të papërgjegjshëm ishte aq i njohur, sa fabrika si Ford zbatuan politika paternaliste: krijuan një “Departament Sociologjik” që monitoronte konsumin e alkoolit dhe kërkonte abstinencë si kusht për pagën e famshme 5 dollarë/ditë (Snow 2017). Kishte vizita të pa lajmëruara në shtëpi dhe praktika si dorëzimi i pagës grave, sepse shumë burra e pinin menjëherë, me pasoja të rënda familjare dhe, nga këndvështrimi i Ford-it, me ndërprerje të prodhimit.
Sinjalet e fabrikës – bilbila e kambana – që thërrisnin punëtorët në orar janë shembull edhe më i famshëm. Burrat, të mësuar me bujqësinë pa regjim strikt kohe, duhej të disiplinoheshin për të respektuar orarin (Thompson 1967). Vendosja e orëve publike dhe shkollave me orar të saktë shërbeu po ashtu për të ngulitur rëndësinë e kohës. Nga mesi i shek. XX, ky paternalizëm u zbut, pasi firmat ia dolën t’i “zbutnin” burrat deri diku.
Sot, shumica i gjejnë partnerët online, me faqe apo aplikacione takimesh. Në shumë aspekte, problemet janë të kundërta me vitet 1950: ke një pishinë të madhe kandidatësh dhe, ndonëse jo perfekte, përputhja është më e mirë se të njohësh dikë rastësor në bar. Po ashtu është më lirë në para dhe kohë. Të kërkosh në bar kushton dhe ka probabilitet të ulët përputhjeje; ndërsa një orë mesazhime në aplikacion prodhon më shumë takime me përkatësi më të lartë. Unë vetë gjeta bashkëshorten brenda rreth një viti, me shumë më tepër takime falë aplikacionit.
Figura 1. Si takohen çiftet në SHBA: 1950–2020
Burimi: “How Couples Meet and Stay Together”, M. J. Rosenfeld, Reuben J. Thomas dhe Sonia Hausen. Analizë e të dhënave origjinale të pastruara për të mos numëruar dy herë çiftet që u takuan online.
Kostoja e humbur e daljes në bar sot është më e madhe – duhet të heqësh dorë nga lojërat, Netflix-i etj. Ndoshta për sportet shoqëria e barit mbetet përjashtim. Përfundimi: teknologjitë moderne të kërkimit janë më të mira (edhe pse jo të përsosura) dhe më të përputhshme me argëtimin në shtëpi.
Çfarë lë pa thënë kritika marksiste
Një pasojë kyçe e kërkimit më të mirë është rritja e standardeve. Pak gra sot do të pranonin abuzimet që shumë gra të viteve 1950 përjetonin. Pse? Sepse kanë kërkim dhe opsione daljeje më të mira. Nuk është vetëm ndryshim kulture nga argumente feministe e liberale; është edhe rezultat teknologjik dhe i punësimit të grave në treg. Pavarësia financiare bëri më shumë për çlirimin e grave se çdo gjë tjetër. Burrat që do të ishin abuzivë dikur, sot mendojnë dy herë, sepse gratë kanë alternativa reale.
Kur standardet i kalojnë aftësitë e kërkimit
“Epidemia e vetmisë” mund të shpjegohet si pasojë e rritjes së standardeve më shpejt se sa përmirësohen realisht teknologjitë e kërkimit. Vërejtje e zakonshme për aplikacionet e takimeve: krijojnë iluzionin, veçanërisht për gratë, se kanë shumë më tepër opsione se sa në të vërtetë. Vërshimi i mesazheve – shumë prej tyre të pavlefshme, por edhe shumë legjitime – krijon ndjesinë e bollëkut të partnerëve potencialë. Ky bollëk i perceptuar, pjesërisht iluzor, i shtyn kërkuesit të rrisin standardet në nivele joreale. Rezultati: vonesa të gjata në gjetjen e dikujt, zhgënjim me mjetet e kërkimit dhe ndjesi fataliste se vetmia është e pashmangshme.
A mund të sinkronizohen kërkimi dhe standardet?
Kjo logjikë vlen kudo: kërkimi më i mirë dhe, si pasojë, opsionet më të mira daljeje rrisin standardet. Por çfarë mekanizmi siguron që rritja e standardeve ecën në hap me realitetin? Nëse kërkimi krijon iluzion bollëku, standardet rriten tepër dhe përputhja dështon. Paradoksalisht, kërkimi më i mirë mund të sjellë rezultate më të këqija, sepse njerëzit që mendojnë se “nuk është kurrë mjaft mirë” kërkojnë pafund e nuk vendosin dot.
E njëjta ndodh me punësimin. Shpalljet online krijojnë iluzionin e një pishine të madhe punëkërkuesish; si shaka thuhet se sot reklamat duken sikur kërkojnë të punësojnë një departament, jo një individ. Po kështu, qindra mundësi në LinkedIn krijojnë ndjesinë e bollëkut të punëve. Zhgënjimi nga rezultatet i shtyn disa të heqin dorë nga tregu i punës ose t’i shohin punët aktuale si të pakuptimta, duke imagjinuar se diku aty pranë ka diçka shumë më të mirë – që kurrë nuk vjen. Ky hendek mes pritjeve dhe realitetit është lodhës dhe ushqen idenë e punëve pa kuptim.
A është komuniteti tradicional i mbivlerësuar?
Kur njerëzit zgjedhin mes individualizmit dhe marrëdhënieve tregtare, nga njëra anë, dhe komunitetit tradicional, nga ana tjetër, shumica preferojnë individualizmin dhe privatësinë. Preferencat e zbuluara duhen marrë seriozisht. Zëvendësimi i komuniteteve tradicionale me komunitete fleksibël, të përkohshme e të mbivendosura sipas interesave është pozitiv. Nuk dua që opsionet e mia të kufizohen te “komuniteti im”; dua fushë sa më të gjerë dhe mundësinë të jem pjesë e shumë grupeve, secili me arsyet e veta.
Ne shpesh romantizojmë komunitetet tradicionale. Ndoshta ndjenja e përkatësisë që ofronin ishte lloj sindrome Stokholmi: të duash komunitetin rastësor ku ke lindur, megjithëse asnjë komunitet i tillë nuk mund të kënaqë mirë të gjithë individët. Këto komunitete u kërkonin anëtarëve të shtypnin preferencat personale në emër të stabilitetit dhe kohezionit. Po ashtu, shumica e përpjekjeve për komunitete “të qëllimshme” kanë dështuar keq, shpesh me abuzime dhe prirje sektare (Clay 2017). Individualizmi fiton sepse është realisht më i mirë; nostalgjia komunitariste duhet parë me dyshim.
Përmbledhje e argumentit
– Teknologjitë moderne të kërkimit janë realisht më superiore se metodat komunitare të së shkuarës. Nostalgjia për komunitetet e dikurshme shpërfill problemet e mëdha që ato kanë pasur dhe që do të kishin edhe sot. Çfarëdo që të mendohet për pretendimin se kapitalizmi na ka bërë më të vetmuar, kritika individualiste ndaj komuniteteve tradicionale mbetet e fortë.
– Teknologjitë e kërkimit janë aq të mira sa krijojnë iluzion se janë akoma më të mira nga sa janë në realitet. Ky iluzion i shtyn njerëzit të ngrejnë standarde jorealiste – nga partnerët romantikë te punët – duke prodhuar “epideminë e vetmisë” dhe pakënaqësi me “kapitalizmin” dhe me punë ndryshe të mira. Pamjet në rrjete sociale të sukseseve të pazakonta, pa dështimet, e përkeqësojnë iluzionin.
Cila është zgjidhja?
Nga njëra anë, njerëzit me kohë do të rregullojnë pritjet. Iluzioni nuk zgjat pafund, edhe pse mund të zgjasë më shumë se sa duam. Siç i atribuohet (gabimisht apo jo) Keynes-it: “tregjet mund të qëndrojnë iracionale më gjatë se sa ti mund të qëndrosh i tretshëm” (Zweig 2011). Aplikacionet e takimeve mund të përmirësohen më ngadalë se sa njerëzit ulin pritjet në nivele më realiste. Madje, edhe kur gabimi korrigjohet mesatarisht, shpërndarja e gabimeve do të mbetet e përhapur: disa do të jenë shumë pesimistë (vendosin shpejt për shumë pak), të tjerë tepër optimistë (presin shumë gjatë për idealin). Nëse kjo shpërndarje ndjek ligjin e fuqisë, me një bisht të gjatë optimistësh, problemi social bëhet më serioz.
Nga ana tjetër, zgjidhja tjetër është të bëjmë vetë kërkimin më të mirë. Ka motive të forta fitimi për të shpikur algoritme më të mira për kërkim dhe përputhje – kjo duhet të na bëjë optimistë. Ndërsa pritjet zbuten falë përvojës me të metat e mjeteve aktuale (në takime, kërkim pune, etj.), teknologjitë e kërkimit do të përmirësohen. Me kohë, pritjet dhe realiteti do të afrohen, duke zbutur si vetminë, ashtu edhe pakënaqësinë në punë. Afati mund të jetë zhgënjyeshëm i gjatë, por trendi është aty.
Lexime të mëtejshme
– Episodi i EconTalk: Noreena Hertz on the Lonely Century.
– Richard Gunderman, “Tolstoy, Smith, and the Perils of Loneliness”, AdamSmithWorks, 20 tetor 2021.
– Erik Matson, “Capitalism and the Common Good”, Library of Economics and Liberty, 7 dhjetor 2020.
AI dhe e ardhmja e kërkimit
Një arsye pse kompanitë e AI kanë vlerësime kaq të larta është se problemet e kërkimit janë të kudondodhura dhe pritet që AI t’i përmirësojë dukshëm në shumë fusha. Disa shqetësohen për “zgjidhjet e rreme” – partnerë AI në vend të marrëdhënieve reale dhe zëvendësimi i punëve. Alternativa më optimiste: AI do të përmirësojë fort algoritmet e kërkimit, duke e bërë më të lehtë si njohjen, ashtu edhe gjetjen e punës.
Referenca
Clay, Alexa. 2017. “Utopia Inc”, Aeon Magazine (28 shkurt).
Rosenfeld, Michael J., Reuben J. Thomas, and Maja Falcon. 2018. How Couples Meet and Stay Together, Waves 1–6 [kompjuterdatoteka]. Stanford, CA: Stanford University Libraries. Në linjë.
Snow, Richard. 2017. I Invented the Modern Age: The Rise of Henry Ford. Scribner.
Thompson, E. P. 1967. “Time, Work-Discipline, and Industrial Capitalism.” Past & Present, nr. 38, fq. 56–97.
Zweig, Jason. 2011. “Keynes: He Didn’t Say Half of What He Said. Or Did He?” Wall Street Journal (11 shkurt).
Rreth autorit dhe redaktimit
Vlad Tarko është profesor i asociuar i Ekonomisë Politike në Universitetin e Arizonës. Eseja bazohet në librin e ardhshëm Understanding Capitalism (Polity Press). Artikulli u redaktua nga Features Editor, Ed Lopez.
Përmbajtje e lidhur (nga Liya Palagashvili)
Dashuria dhe ekonomia: Një recension i Everything I Ever Needed to Know About Economics I Learned from Online Dating, nga Paul Oyer. Si Match.com, eHarmony dhe OkCupid ngjajnë me eBay apo Monster.com: në të gjitha, njerëzit kërkojnë përputhje – kjo është thelbi ekonomik i tregjeve të njohjeve online.
Burimi: Library of Economics and Liberty (EconLib), artikull nga Vlad Tarko, 1 shtator 2025.